อาณาเปตฺวา การิตํ ‘อาณตฺติกํ’ นามฯ กมฺมญฺจ ผลญฺจ สทฺทหิตฺวา กตํ ‘สมฺปชานกตํ’ นามฯ กมฺมมฺปิ ผลมฺปิ อชานิตฺวา กตํ ‘อสมฺปชานกตํ’ นามฯ เตสุ สยํการํ กโรนฺโตปิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ กุสลจิตฺตานํ อญฺญตเรเนว กโรติฯ ปรํการํ กโรนฺโตปิ, สหตฺเถน กโรนฺโตปิ, อาณาเปตฺวา กโรนฺโตปิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ กุสลจิตฺตานํ อญฺญตเรเนว กโรติฯ สมฺปชานกรณํ ปน จตูหิ ญาณสมฺปยุตฺเตหิ โหติฯ อสมฺปชานกรณํ จตูหิ ญาณวิปฺปยุตฺเตหิฯ

อปราปิ อิมสฺมิํ ฐาเน จตสฺโส ทกฺขิณาวิสุทฺธิโย คหิตา – ปจฺจยานํ ธมฺมิกตา, เจตนามหตฺตํ, วตฺถุสมฺปตฺติ, คุณาติเรกตาติฯ ตตฺถ ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนา ปจฺจยา ‘ธมฺมิกา’ นามฯ สทฺทหิตฺวา โอกปฺเปตฺวา ททโต ปน ‘เจตนามหตฺตํ’ นาม โหติฯ ขีณาสวภาโว ‘วตฺถุสมฺปตฺติ’ นามฯ ขีณาสวสฺเสว นิโรธา วุฏฺฐิตภาโว ‘คุณาติเรกตา’ นามฯ อิมานิ จตฺตาริ สโมธาเนตฺวา ทาตุํ สกฺโกนฺตสฺส กามาวจรํ กุสลํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ ปุณฺณกเสฏฺฐิกากวลิยสุมนมาลาการาทีนํ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.225 ปุณฺณทาสีวตฺถุ) (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.67 สุมนมาลาการวตฺถุ) วิยฯ

สงฺเขปโต ปเนตํ สพฺพมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ‘จิตฺต’นฺติ กริตฺวา จิตฺตวิจิตฺตฏฺเฐน เอกเมว โหติฯ เวทนาวเสน โสมนสฺสสหคตํ อุเปกฺขาสหคตนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ญาณวิภตฺติเทสนาวเสน จตุพฺพิธํ โหติฯ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตญฺหิ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตญฺจ ญาณสมฺปยุตฺตฏฺเฐน อสงฺขาริกฏฺเฐน จ เอกเมว โหติฯ ตถา ญาณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาริกํ, ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, ญาณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาริกญฺจาติฯ เอวํ ญาณวิภตฺติเทสนาวเสน จตุพฺพิเธ ปเนตสฺมิํ อสงฺขารสสงฺขารวิภตฺติโต จตฺตาริ อสงฺขาริกานิ จตฺตาริ สสงฺขาริกานีติ อฏฺเฐว กุสลจิตฺตานิ โหนฺติฯ ตานิ ยาถาวโต ญตฺวา ภควา สพฺพญฺญู คณีวโร มุนิเสฏฺโฐ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรตีติฯ

อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย

กามาวจรกุสลนิทฺเทโส สมตฺโตฯ

รูปาวจรกุสลวณฺณนา

จตุกฺกนโย ปฐมชฺฌานํ

[160] อิทานิ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตีติ รูปํ วุจฺจติ รูปภโวฯ อุปปตฺตีติ นิพฺพตฺติ ชาติ สญฺชาติฯ มคฺโคติ อุปาโยฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – ตํ อุปปตฺติํ มคฺคติ คเวสติ ชเนติ นิปฺผาเทตีติ มคฺโคฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน มคฺเคน รูปภเว อุปปตฺติ โหติ นิพฺพตฺติ ชาติ สญฺชาติ, ตํ มคฺคํ ภาเวตีติฯ กิํ ปเนเตน นิยมโต รูปภเว อุปปตฺติ โหตีติ? น โหติฯ ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 2.1.15) เอวํ วุตฺเตน หิ นิพฺเพธภาคิเยน รูปภวาติกฺกโมปิ โหติฯ รูปูปปตฺติยา ปน อิโต อญฺโญ มคฺโค นาม นตฺถิ, เตน วุตฺตํ ‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’ติฯ อตฺถโต จายํ มคฺโค นาม เจตนาปิ โหติ, เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ, ตทุภยมฺปิฯ ‘‘นิรยญฺจาหํ, สาริปุตฺต, ปชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺค’’นฺติ (ม. นิ. 1.153) หิ เอตฺถ เจตนา มคฺโค นามฯ

‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลญฺจ ทานํ, ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;

เอตญฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ, เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติฯ (อ. นิ. 8.32);

เอตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มคฺโค นามฯ ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา’’ติ สงฺขารุปปตฺติสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.161 อาทโย) เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ มคฺโค นามฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ‘ฌาน’นฺติ วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตา อธิปฺเปตาฯ ยสฺมา ปน ฌานเจตนา ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, ตสฺมา เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วฏฺฏนฺติเยวฯ

ภาเวตีติ ชเนติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒติฯ อยํ ตาว อิธ ภาวนาย อตฺโถฯ อญฺญตฺถ ปน อุปสคฺควเสน สมฺภาวนา ปริภาวนา วิภาวนาติ เอวํ อญฺญถาปิ อตฺโถ โหติฯ